زینب پاشا؛ زن انقلابی دوران مشروطه

به گزارش سهندبلاگ، با استناد به نوشته مذکور باید اذعان کرد که زینب پاشا از زنان باسواد و متفکر زمانه خود نیز محسوب می شد، که این مساله خود می تواند در آنالیز علل قیام وی علیه استبداد و نابرابری در آن دوره موثر باشد.

زینب پاشا را یکی از اسطوره های تاریخ این مرز و بوم دانسته اند. در آنالیز نقش زنان در طول تاریخ ایران، زینب پاشا را می توان یکی از نمونه های بسیار شاخص و تاثیرگذار این نوع حرکت ها و جنبش ها به شمار آورد.

این شیرزن قهرمان در دوره ای از تاریخ ایران و آذربایجان عصیان کرده و حماسه ها آفریده که در آن دوره محدودیت های بسیاری بر حضور زنان در فعالیت های سیاسی - اجتماعی حکمفرما بوده است، بنابراین جنبشی که این شیرزن قهرمان با بعضی یارانش که از زنان زحمتکش و مبارز تبریز بودند، آفریده، در نوع خود بی نظیر بوده و از نظر تاریخی اهمیت بسزایی در تاریخ ایران و حتی مشرق زمین دارد.

به نوشته روانشاد استاد عبدالحسین ناهیدی آذر: زینب معروف به بی بی شاه زینب، زینب باجی، ده باشی زینب، زینب پاشا در یکی از محلات قدیمی تبریز - عموزین الدین- در یک خانواده روستایی به دنیا آمده است. زینب پاشا پیشتاز بیداری زن قرن ها ستمدیده ایرانی است.

وی تقریبا یک قرن و اندی پیش مهر سکوت تاریخ را از لب بر می دارد و برای اولین بار در تاریخ ایران با چهل نفر از شیرزنان تبریز علیه ستم پیشگان و به موازات آن علیه نابرابری های جنسی که نظام فئودالی و دیدگاه های سنتی بر زنان تحمیل کرده بود، به جنگ مسلحانه و پارتیزانی دست می زند و همه را در برابر دلاوری های شگفت انگیز خود به حیرت وا می دارد.

دکتر سیروس برادران شکوهی (استاد تاریخ دانشگاه تبریز) در خصوص کودکی وی به نکته جالبی اشاره کرده و می نویسد: زینب پاشا در کودکی در مکتبخانه محل درس خواند و به دلیل ماجراجویی و حساس بودن از دیگر همسالانش متمایز افتاد.

با استناد به نوشته مذکور باید اذعان کرد که زینب پاشا از زنان باسواد و متفکر زمانه خود نیز محسوب می شد، که این مساله خود می تواند در آنالیز علل قیام وی علیه استبداد و نابرابری در آن دوره موثر باشد.

در فصلنامه گنجینه اسناد در خصوص زینب پاشا آمده است: چنین بر می آید که وی زنان را برمی انگیخت تا با نابرابری های اجتماعی و ستم چندلایه ای که بر زن وارد می شد، به پیکار بعضیزند. در دایره المعارف تشیع این زن قهرمان آذربایجانی چنین معرفی شده است: از زنان سیاستمدار و سخنور و شجاع و مبارز تبریز، پس از تعطیل بازار تبریز در نهضت تنباکو به رهبری میرزای شیرازی و بازگشایی مجدد آن توسط ماموران دولتی زینب پاشا بسیاری از زنان تبریز را گرد آورد و با سخنرانی های آتشین خود آنان را وارد میدان مبارزه و ماموران دولتی را تهدید به برخورد و جنگ مسلحانه خیابانی کرد.

در همین سال ها به دلیل احتکار گندم از طرف مالکان در تبریز قحطی شده بود و گرسنگی مردم را تهدید می کرد. به تحریک او زنان تبریز به انبار های گندم محتکران حمله کردند و درب انبار ها را گشودند و ذخایر انبار ها را در اختیار نیازمندان و فقرا قرار دادند. او زنی مبارز بود که دربار قاجار را به هراس افکنده بود.

به گفته مورخان: زینب پاشا زنان را بر گرد خود جمع کرده و در زمان گرسنگی مصنوعی که محتکران به وجود آورده بودند، به انبار های محتکران حمله کرده و انبار ها را گشوده و ارزاق را میان اهالی فقیر تقسیم می کردند.

دکتر محمدابراهیم باستانی پاریزی نیز در کتاب خاتون هفت قلعه به قیام زینب پاشا در تبریز اشارات کوتاهی داشته و از حمله زینب پاشا و یارانش به خانه نظام العلماء مطالبی ذکر کرده است.

در دانشنامه زنان فرهنگ ساز ایران و دنیا در خصوص این شیرزن قهرمان آمده است: زینب پاشا چندسالی در خطه آذربایجان به عنوان نماد مبارزه با ستمگران شناخته می شد... گویند در اواخر عمر زینب باجی با عده ای زوار به کربلا می رود و در بین راه عساکر (سربازان) عثمانی که برای تفتیش زوار آمده بودند، سختگیری می نمایند، زینب باجی از این رفتار آزرده شده و دست به عصیان می زند و دیگران را هم به دنبال خود می کشاند، به عساکر حمله می نماید و آن ها ناگزیر به فرار می شوند و این خانم با قافله به کربلا می رود.

به نوشته رحیم رئیس نیا بنا به روایتی آخرین حادثه قابل ذکر زندگی زینب پاشا را باید درگیری او با عساکر عثمانی در جریان مسافرتش به عتبات، که در اواخر عمرش روی داده، دانست، بعد از آن اطلاعی درباره زندگی او در دست نیست. به نوشته اکثر منابع بعد از این واقعه از زینب پاشا دیگر خبری به دست نیامده است و به نظر می رسد که وی در این آخرین سفر خود در کربلا وفات کرده و در همان جا نیز دفن شده است.

در دوره ناصرالدین شاه قاجار و سال ها بعد از آن زینب پاشا از نفوذ و آوازه بسیار شگفت انگیزی در میان مردم آذربایجان و تبریز برخوردار بوده است، برای مثال قیام وی در تبریز دوره ناصری آنچنان معروف و تاثیرگذار بوده که مردم شهر تبریز اتفاقات و مسائل روزمره خویش را در دوره ای هرچند کوتاه، براساس عصیان زینب پاشا تقسیم بندی و تاریخ گذاری می کردند و از قیام وی به عنوان مبدا تاریخی استفاده می کردند، مثلا می گفتند فلان واقعه قبل از قیام زینب پاشا رخ داده یا واقعه فلان بعد از قیام زینب پاشا روی داده است.

در این زمینه در رساله ای که از دوره مشروطه به قلم محمدآقا ایوانی به یادگار مانده، چنین آمده است: .. اجتماع مردم تبریز، بلوا کردن و زنان به بازار ها ریخته، دکان ها بستن و به قونسولخانه روس پر شدن و از قشونان شکایت کردن که آن واقعه را تبریزیان (فتنه زینب پاشا) کرده، تاریخ قرار داده اند... که این سند خود می تواند نشان از نفوذ فوق العاده زینب پاشا و جنبش وی در میان مردم تبریز در آن روزگار باشد.

از مقاله ای به قلم مجید رضازاد عموزین الدینی